Przyczyny niepłodności: Zaburzenia cyklu menstruacyjnego. Zespół policystycznych jajników

Tekst został opracowany przez dr n. med. Małgorzata Zięba

Zespół policystycznych jajników (PCOS – polycystic ovarian syndrome) jest prawdopodobnie najczęściej występującym schorzeniem endokrynologicznym dotyczącym kobiet w wieku rozrodczym. Równocześnie jest to najczęstsza przyczyna niepłodności wynikającej z braku owulacji – PCOS dotyczy aż 70% pacjentek, u których stwierdzono brak jajeczkowania.

Przyczyny PCOS nie zostały do końca wyjaśnione. Uważa się jednak, że zespół ma podłoże genetyczne i wiąże się z szeregiem zaburzeń hormonalnych oraz nieprawidłową, zbyt grubą budową kory jajnika, która utrudnia pęcherzykom jajnikowym „przebicie się” na zewnątrz (o tym, jak wygląda prawidłowe dojrzewanie komórki jajowej pisaliśmy tutaj). Nie bez znaczenia są też czynniki środowiskowe, z których najważniejszym jest otyłość.

Jak rozpoznać PCOS?

Zespół wielotorbielowatych jajników rozpoznaje się, jeżeli wystąpią przynajmniej dwa z trzech charakterystycznych objawów:
zaburzenia cyklu miesiączkowego, polegające na braku miesiączek lub wydłużeniu cyklu powyżej 35 dni, nadmiar androgenów, zmieniony obraz jajnika w badaniu USG (po wykluczeniu innych chorób mogących spowodować zmiany w jajnikach).

Trzeba jednak pamiętać, że zespół policystycznych jajników u każdej kobiety może objawiać się inaczej. Charakteryzuje się bowiem złożonością objawów oraz różnicami osobniczymi. Kobieta cierpiąca na PCOS może mieć nawet regularne cykle menstruacyjne oraz prawidłową masę ciała.

W prawidłowo przebiegającym cyklu miesiączkowym, w jajniku dojrzewa jeden z licznych wyjściowych pęcherzyków pierwotnych. Mniej więcej w 14 dniu cyklu dojrzały pęcherzyk pęka i uwalnia komórkę jajową. W zespole policystycznych jajników pęcherzyk rośnie do pewnej wielkości, ale nie pęka. Z każdym cyklem bezowulacyjnym dochodzi więc do gromadzenia się w jajniku kolejnych pęcherzyków, co nadaje mu charakterystyczny, zmieniony wygląd. Jajnik jest powiększony, widoczne są liczne, niewielkie pęcherzyki, przypominające sznur koralików. Zaburzenia te mogą dotyczyć jednego lub obu jajników.

W przebiegu PCOS w organizmie kobiety zachodzą liczne, złożone zmiany hormonalne. Aby doszło do pęknięcia pęcherzyka, przysadka mózgowa wydziela zwiększone ilości LH (hormonu luteinizującego). Hormon ten działa również na komórki jajnika produkujące androgeny. Nadmiar LH prowadzi więc do hiperandrogenizmu, czyli nadmiernego wydzielania męskich hormonów płciowych w ciele kobiety. Nadmiar androgenów może powodować trądzik, przetłuszczanie się skóry (łojotok), pojawienie się owłosienia typu męskiego (hirsutyzm), nadmierne wypadanie włosów i łysienie, a w skrajnych przypadkach – obniżenie barwy głosu i zmianę sylwetki.

Oprócz stężenia androgenów prawidłowe wartości przekracza stężenie insuliny. Jest to hormon odpowiedzialny za magazynowanie energii pochodzącej z cukrów w komórkach mięśniowych oraz tłuszczowych. Jeżeli stale jest go za dużo, kilogramów zaczyna przybywać, co dodatkowo pogłębia zaburzenia. Nadmiar tkanki tłuszczowej stanowi czynnik zmniejszający szanse na prawidłową owulację i tym samym może nasilać objawy PCOS. Otyłość wpływa na gospodarkę węglowodanową, zwiększając insulinooporność komórek i tkanek i w odpowiedzi – ilość wydzielanej przez trzustkę insuliny. Obniża również płodność poprzez zaburzenie równowagi hormonów steroidowych. Hiperinsulinemia stymuluje jajniki i nadnercza do produkcji męskich hormonów, co pogłębia stan hiperandrogenizacji.

Obecnie istnieje wiele metod umożliwiających zajście w ciążę kobietom cierpiącym na PCOS. Przede wszystkim jest to farmakologiczne wywoływanie owulacji. Podczas terapii kobieta przyjmuje odpowiednie leki, a jej cykl miesiączkowy jest regularnie monitorowany przez lekarza ginekologa. W niektórych przypadkach może okazać się konieczne zastosowanie zabiegów rozrodu wspomaganego, takich jak inseminacja domaciczna lub zapłodnienie pozaustrojowe. Jeżeli pacjentka ma nadwagę, niezbędne jest jest również stosowanie odpowiedniej diety niskowęglowodanowej. Niejednokrotnie tylko osiągnięcie prawidłowej masy ciała prowadzi do przywrócenia prawidłowej owulacji. Wielu pacjentkom cierpiącym na PCOS pomaga również stosowanie leku mającego zastosowanie w terapii cukrzycy – metforminy.

Niestety, z zespołem policystycznych jajników wiąże się też zwiększone ryzyko wystąpienia powikłań w trakcie ciąży. Należą do nich poronienia, przedwczesne porody, stan przedrzucawkowy i cukrzyca ciążowa, zwłaszcza u kobiet otyłych. Terapia nie kończy się więc w momencie zajścia w ciążę.

Bez względu na to, czy kobieta cierpiąca na zespół policystycznych jajników planuje zajście w ciążę czy nie, powinna znajdować się pod opieką lekarza. Niepłodność jest tylko jednym z wielu skutków tej choroby. Należą do nich także groźne zaburzenia hormonalne i metaboliczne oraz zwiększone ryzyko wystąpienia zaburzeń sercowo-naczyniowych, miażdżycy, cukrzycy i raka endometrium.